Не е проблем каде да се почне туку каде да се заврши! Само неколку земји во светот имаат толку богата традиција на уметноста и културата како Република Македонија. И покрај напорите за уништување на православното христијанство под јаремот на петвековното турско царство, македонското наследство на икони и фрески остана речиси недопрено како резултат на општата политика која дозволувала изолираните манастири да го заштитат и сочуваат скапоценото уметничко богатство.
Да започнеме со двата документарни филма на Кочо Недков: "Средновековни фрески во Македонија" (1957) и "Фрески и икони" (1980). Иако "Средновековни фрески во Македонија" нуди само краткотраен поглед на убавината на фреските и ѕидните цртежи под реставрацијата на 6 цркви - Св. Софија и Св. Климент (порано Св. Богорица Перивлептос или светата господова мајка, најблажената) во Охрид, манастирот Св. Пантелејмон и црквата Св. Никола во близина на Скопје, и двете цркви Св. Ѓорѓија во Курбиново и Старо Нагоричани - филмот го истакнува богатото културно наследство со преку стотина цркви и манастири во Македонија, секој со сопствена историја, а некои со богатства. Бидејќи чувањето скапоцености е одговорна работа, како што се потврдува во "Фрески и икони", преку 22 илјади највредни снимени икони и старословенски ракописи познати по својата илуминација, денес се чуваат во 22 национални музеи и галерии.
Примерите на македонската традиција на резбани иконостаси го одземаат здивот. Популарната дрворезбарска уметност во светите домови, посебно во непознатите манастири (или ретко посетувани), започна во 14-тиот век и се усовршуваше во текот на вековите. Познатите резбани иконостаси може да се најдат во црквите Св. Спас во Скопје, Св. Пантелејмон во Нерези, Св. Наум во Охрид, Св. Димитрија во Битола и во манастирите во Тресковец, Селце и Марко. Но, најпознат од сите, место за поклонение на уметниците и интелектуалците, покрај опслужувањето на населението за време на верските празници, е манастирот Св. Јован Бигорски во Западна Македонија, во близина на Дебар кај границата со Албанија.
Резбаниот иконостас на Св. Јован Бигорски, кој датира од периодот на македонската преродба во 19-тиот век, е познат по богатството на духовниот израз. Неговите креатори припаѓаат на познатото мијачко смемејство, чие мајсторство ја следи традицијата во Гари сé до денес. Галичник и другите села се во непосредна близина. Приближно двеста години, мајсторите од долината на реката Радика ги резбареле не само прекрасно декорираните иконостаси кои живо рефлектираат природни сцени и рурален селски живот, туку тие, исто така резбареле: врати, скали, тавани, крстови, олтари, тронови. Традицијата датира најмалку барем од 12-тиот век според вратата на црквата Св. Никола во Охрид, украсена со резбани слики на фантастични ѕверови и светци на војната.Навистина, спиритуалноста и медитацијата беа кренати на ниво на начинот на живот во македонските манастири посебно за време на Турското Царство. Бидејќи иконостасот во ортодоксното христијанство ја има истата намена како триптих - олтарот во латинското христијанство, иконата на иконостасот ја има истата функција како и крстот на олтарот, нејзината важност во однос на националниот идентитет не може да се минимизира. Една историска икона, сместена во Галеријата на икони во Охрид, му е позната на секој посетител на овој дел од Балканот: Оплакувањето, насликана на лакирано дрво во 11-тиот или 12-тиот век од непознат уметник во црквата Св. Климент во Охрид.
Играниот филм на Кирил Ценевски "Јад" (1975), со дејство од 11-тиот век, содржи сцени снимани во црквата Св. Климент во Охрид. Иако темата на филмот е ширењето на богомилскиот еретизам во 11-тиот век, историскиот еп се претвори во национален филм, како ништо друго дотогаш снимено во продукција на "Вардар филм". Презервацијата и реставрацијата на фреските и иконостасот во оваа црква предизвикува и стравопочит и длабока почит.